Le tusitusiga lilo a Rongorongo o le Easter Island

E moni e Eseta o le Eseta e sili ona lauiloa o le nofoaga o loʻo i ai faʻatagata lilo ma le matagofie o le moai, ae le naʻo ia mea ofoofogia e ofoina mai e le motu o le Pasefika i Saute. E ui ina matagofie fausaga o le moai ona o lo latou le iloa o latou faamoemoega ma tufuga mata'utia, o le gagana maumau a le motu o “Rongorongo” e tutusa lava le fenumiai. O le gagana tusitusi e tasi e foliga mai e leai se mea i le 1700s, ae na aveʻesea i le pogisa i lalo ifo o le lua seneturi.

Rongo rongo
O tusitusiga a Rongorongo, o le kopi lea o le papamaa e ta'ua o Mu'a Au Mingo Ata'i Hoa Au. E 16 laina (8 i itu taʻitasi), o le aofaʻi o 720 Faailoga. I Polenisia atoa, e na o Rapa Nui le nofoaga na atiina aʻe ai se faiga o tusitusiga, ae o loo fememeaʻi ai le au tusitala. © Ata Fa'aaitalafu: Dennis Jarvis | Flickr, laiseneina i lalo o le CC BY-SA 2.0

E iai le talitonuga na malaga atu tagata Polenisia i le mea ua taʻua nei o le Easter Island i le va o le 300 TA ma le 1200 TA, ma latou mau ai i inā. Ona o le tele o le faitau aofaʻi ma le faʻaogaina o a latou punaoa, na oʻo ai le Polenisia i le pa'ū o le faitau aofaʻi ina ua maeʻa le amataga o le olaola. Fai mai, ina ua taunuu tagata suʻesuʻe Europa i le 1722, na latou aumaia faʻamaʻi na matua faʻaumatia ai lo latou faitau aofaʻi.

O le igoa Easter Island na tuuina mai e le uluai tagata asiasi Europa na faamaumauina, o le tagata suʻesuʻe Dutch Jacob Roggeveen, o le na feiloai i ai i le Aso Sa o le Eseta, 5th o Aperila, i le 1722, a o sailia "Davis Land.” Na faaigoa e Roggeveen ia Paasch-Eyland (18 senituri Dutch mo “Easter Island”). O le igoa faaSipaniolo aloaia o le motu, Isla de Pascua, o lona uiga foi o le “Easter Island.”

O le Rongorongo glyphs na maua i le 1869 faʻafuaseʻi. O se tasi o nei tusitusiga na tuuina atu i le Epikopo o Tahiti o se meaalofa e le masani ai. Ina ua taunuu Eugène Eyraud, o se patele o le Lotu Katoliko Roma, i le Easter Island o se misionare ia Ianuari 2, 1864, na ia mauaina ai le tusitusiga a Rongorongo mo le taimi muamua. I se faamatalaga tusitusia o lana asiasiga, sa ia faamatalaina ai lona mauaina o papa laupapa e luasefuluono faatasi ai ma tusitusiga uiga ese i luga.

“I faleoo uma lava e maua ai e se tasi ni papa laupapa po o ni fasilaau ua ufiufi i le tele o ituaiga o mataitusi hieroglyphic: O ata ia o manu e le o iloa i luga o le motu, lea e tusi e tagata o le atunuu i maa maai. E tofu le ata ma lona igoa; ae o le itiiti o le uaʻi atu i nei papamaa ua taʻitaʻia ai aʻu e manatu o nei mataʻitusi, o toega o nisi o tusitusiga anamua, ua avea nei mo i latou o se masaniga ua latou tausia e aunoa ma le sailia o lona uiga.”

O Rongorongo ose tusitusiga e fa'atatau i ata po'o le Proto-writing system. Na maua o lo'o togitogia i ni papa laupapa fa'alavalava ma isi tala fa'asolopito mai le motu. E le'i iloa le tomai o le tusitusi i so'o se atumotu lata ane, ma o le tulaga o le tusitusiga na fememea'i ai tagata su'esu'e.

E oʻo mai i le taimi nei, o le faʻamatalaga sili ona talitonuina o le Easter Islanders na faʻaosofia i tusitusiga na latou vaʻaia ina ua taʻua e le Sipaniolo le motu i le 1770. Peitaʻi, e ui lava i lona faʻafouina, e leai se tagata suʻesuʻe gagana poʻo se tagata suʻesuʻe na mafai ona faʻamalamalamaina le gagana.

I le Gagana Rapa Nui, o le gagana a le atunuu o le Easter Island, o le uiga o le upu Rongorongo “ia tauloto, ta’uta’u, pese atu.” Ina ua maua ia papa laupapa e ese o latou foliga, na leaga, susunuina, pe matua faaleagaina. O le tootoo a le alii sili, o se faatagata manu-manu, ma ni mea teuteu reimiro e lua na maua foi i le glyphs.

I le va o laina e feoai i luga o papamaa o loʻo tusia ai glyphs. O nisi o papamaa ua “faaili,” faatasi ai ma tusitusiga o loo iai i totonu o alavai na faia e ala i le faaili. E foliga pei o tagata, manu, vao, ma foliga fa'ata'atia i le ata o Rongorongo. I faʻailoga uma e faʻaalia ai se ulu, o le ulu e faʻatatau ina ia tepa aʻe i luga ma faʻasaga i luma pe faʻaalia i le taumatau.

Rongorongo_reversible_glyphs
Glyphs i le faiga o tusitusiga a Rongorongo o lo'o tusia i le reverse boustrophedon. O le tagata faitau e amata i le tulimanu pito i lalo agavale o le laulau, faitau se laina mai le agavale i le taumatau, ona fa'asolo lea o le laulau 180 tikeri e fa'aauau ai le isi laina mai le agavale i le taumatau. Pe a faitau le laina e tasi, o laina i luga ma lalo e foliga fa'asaga i lalo. Ae ui i lea, o le tusitusiga e faʻaauau pea i luga o le itu lona lua o le laulau i le mea e faʻauma ai le muamua, o lea afai o le itu muamua o loʻo i ai se numera ese o laina, o le a amata le lona lua i le tulimanu pito i luga agavale, ma le itu o le tusitusi e sui i luga i lalo. Atonu na faitau e aunoa ma le feliua'i o papamaa lapopo'a ma tootoo, pe afai e mafai e le tagata faitau ona faitau faau i lalo. I luga o lenei laupepa faʻataʻitaʻi, o nai glyphs ua faʻamaonia ma faʻavasegaina taʻitoʻalua, tasi itu taumatau i luga ma le isi faʻasaga i lalo. © Image Credit: Penarc i wikivoyage, Basile Morin | Laisene ile CC BY-SA 1.0

O fa'ailoga ta'itasi e iai le maualuga e tusa ma le tasi le senitimita. O le mataitusi ua faataatia ina ia faitau mai i lalo-i-pito-pito, agavale-i-taumatau. Reverse boustrophedon o le faaupuga faʻapitoa mo lenei. E tusa ai ma tu ma aga tuugutu, o togitogiga na faia i le faʻaaogaina o paʻu obsidian poʻo ni nifo malie laiti e fai ma meafaigaluega muamua.

Talu ai na o ni nai suʻesuʻega tuʻu saʻo sa faia i luga o papa, e le mafai ona faʻamaonia o latou tausaga saʻo. Ae ui i lea, e manatu na faia i le 13th Century, i le taimi lava e tasi na faʻaumatia ai vaomatua. Ae ui i lea, ua na o se manatu, ona o tagata o le Easter Island atonu na tatuu ni nai laau mo le faʻamoemoe manino o le fausiaina o laupapa laupapa. O le tasi glyph, e pei o se pama, e talitonuina o le Easter Island pama, lea na faamaumauina mulimuli i le faamaumauga pollen a le motu i le 1650, e faailoa mai ai o le tusitusiga e le itiiti ifo i le matua.

O glyphs ua faʻamaonia e faigata ona faʻamalamalamaina. I le manatu o Rongorongo o lo'o tusitusi, e tolu fa'alavelave e faigata ai ona fa'auigaina. O le utiuti o le aofa’i o tusitusiga, o le le lava o fa’ata’ita’iga ma isi tulaga e malamalama ai, ma le le lelei o le fa’amaoniaina o le gagana Rapanui Tuai, lea e foliga mai o le gagana lea o lo’o atagia i papama’a, o mea uma ia na mafua ai ona fa’anenefu.

O isi e manatu o le Rongorongo e le o se tusitusiga moni, ae o le proto-writing, o lona uiga o se tuufaatasiga o faailoga ae e le o aofia ai soʻo se gagana i le uiga masani.

E tusa ai ma le Atlas of Language database, “O le Rongorongo sa tele lava ina fa'aaogaina e fai ma mea e manatua ai po'o mea teuteu, nai lo le fa'amauina o le gagana Rapanui e tautala ai tagata o le motu.”

E ui lava e le o manino lelei le mea o loʻo faʻamoemoeina e le Rongorongo e faʻafesoʻotaʻi, o le mauaina ma le suʻesuʻeina o papamaʻa ua faʻamaonia o se laasaga taua i luma i lo tatou malamalama i tagata anamua o le Easter Island i aso ua tuanaʻi.

Talu ai ona o le vane ma'oti ma le fetaui lelei o ata, ua manino mai ai sa iai le fe'au a le atumotu anamua e lafo, pe o se faaaliga faasamasamanoa mo mea teuteu po o se auala e feaveai ai feau ma tala mai lea tupulaga i lea tupulaga.

E ui lava atonu o le malamalama i tulafono laiti o le a maua ai i se aso ni tali i le mafuaaga na paʻu ai le atumotu, ae mo le taimi nei, o papamaa ua avea o se faamanatu mataʻutia o taimi ua mavae.