O mea lilo a Tiwanaku: O le a le mea moni i tua atu o foliga o "tagata ese" ma le evolusione?

O loʻo talanoaina ni taualumaga o le evolusione e iloa ai pe o togitogia mai toʻalaʻau a Tiwanaku i Bolivia e ono atagia mai ai se tagata vaʻaia anamua.

O le Emepaea o Tiwanaku (Tiahuanaco) na aofia ai vaega o mea ua taʻua nei o Polivia, Atenitina, Peru ma Chile mai le pe tusa o le AD 500 i le TA 950. O le eria o loo i ai le aai o Tiwanaku e toetoe lava 4,000 mita (13,000 futu) i luga aʻe o le sami, lea e mafua ai. o se tasi o nofoaga pito sili ona maualuga i le taulaga na fausia i aso anamua.

Fa'atafunaga o Tiwanaku: Pre-Inca Kalasasaya & malumalu pito i lalo. O le faʻaaliga faʻapitoa masani, faʻatasi ai ma le Ponce Monolith e fetaui ma le faitotoa autu o le Malumalu o Kalasasaya. I equinox e susulu atu le La i le Ponce monolith. © Ata Fa'amatalaga: Xenomanes | Laisene mai DreamsTime.com (Editorial/Commercial Use Stock Photo, ID:28395032)
Fa'atafunaga o Tiwanaku: Pre-Inca Kalasasaya & malumalu pito i lalo. O le faʻaaliga faʻapitoa masani, faʻatasi ai ma le Ponce Monolith e fetaui ma le faitotoa autu o le Malumalu o Kalasasaya. I equinox e susulu atu le La i le Ponce monolith. © Ata Fa'amatalaga: Xenomanes | Laisene mai DreamsTime.com (Faʻatonu / Faʻamatalaga Faʻaaoga Oloa Photo, ID: 28395032)

E na o se vaega itiiti o le aai na eliina e tagata suʻesuʻe i mea eli, ae ua latou manatu e tusa ma le 20,000 tagata na nonofo i Tiwanaku i lona tumutumuga. I le taimi o suʻesuʻega, o toega o loʻo maua i totonu o le taulaga e aofia ai malumalu, o se pyramid, faitotoʻa tetele ma vaneina o foliga o tagata ese e matua fefinauai i le au sikola e oʻo mai i le taimi nei. O faʻamaoniga na faʻaalia ai o tagatanuu o Tiwanaku sa nonofo i ni pitonuʻu eseese, lea na siosiomia e puipui tetele. Mo le taimi nei, na o le pau lava le nofoaga e suʻesuʻeina lautele o le taulaga.

O mea lilo a Tiwanaku: O le a le mea moni i tua atu o foliga o "tagata ese" ma le evolusione? 1
O foliga maa e tele na fausia i totonu o le puipui i Tiahuanaco poʻo Tiwanaku, le laumua o le Pre-Inca Civilization i Bolivia. © Ata Fa'aaitalafu: Wikimedia Commons

E oo atu i le 1200 TA, ua mou atu le malo o Tiwanaku mai le eria. E ioe le toʻatele o tagata suʻesuʻe i le eleele e faapea na māfua ona o suiga tetele o le tau i inā. Peitaʻi, na faaauau pea le aganuu, ona ua avea ma faavae o talitonuga o tagata Incas, o ē na sosoo ma le ʻainā. Latou te leʻi talitonu o le itulagi na nofoia muamua e se tagata na muamua atu. Nai lo lena, na latou talitonu o Tiwanaku o le mea na faia ai e le atua Inca Viracocha uluai tagata. O le mea e malie ai, na fausia e le Inca a latou lava fausaga i tafatafa o fale na fausia muamua e le Tiwanaku.

E leʻi leva talu ai, na taʻua ai i luga o le biology blog e faʻapea o togitogiga o tala faʻasolopito mai le Tiwanaku civilization e foliga mai o le a le faʻaalia ai se tagata vaʻaia anamua ona o le mafuaʻaga, e tusa lava pe i ai se siʻusiʻu vai, o le meaola e foliga mai e pei o se tagata. O le finauga autu e faapea o le evolusione o mea ola e matua eseese ma e matua le mafai ona sau se tagata ese e foliga mai e pei o tatou. O le mea moni, o le itu faafeagai lea o le pendulum i le ata faifai pea a Hollywood o tagata ese e pei o tagata.

E le'i amana'ia e le tagata su'esu'e i mea ola ia ata teuteu ma fa'atusa na fa'aopoopoina e le au tusiata a Tiwanaku ma e le'i manatu i le mea na tu'uina atu o se tagata mai fafo i totonu o le pulou avanoa. O lea la, e tatau ona ou manatu, na matauina e le tagata suʻesuʻe meaola e lua ona lima ma mata e lua, ma talu ai e lua lima ma mata e lua o le tagata, na faaiʻu ai e le tagata suʻesuʻe meaola e le mafai ona avea o se tagata ese.

O foliga maa ua fausia i totonu o se puipui i Tiahuanaco poo Tiwanaku. © Ata Fa'amatalaga: Steven Francis | Laisene mai DreamsTime.com (Editorial/Commercial Use Stock Photo, ID:10692300)
O le pupuni o se foliga maa na fausia i totonu o le puipui i Tiahuanaco poʻo Tiwanaku. © Ata Fa'amatalaga: Steven Francis | Laisene mai DreamsTime.com (Faʻatonu / Faʻamatalaga Faʻaaoga Oloa Photo, ID: 10692300)

O a ni foliga e tatau ona iai tagata mai fafo popoto? Po'o le fa'aupuina i se isi auala, o le a se mea e tatau ona tatou fa'amoemoe i ai tagata malaga va'ava'ai e o mai iinei? E le o se mea e le iloa atoatoa. Afai e mafai e tagata mai fafo ona faimalaga i va o fetu, e mautinoa lava na latou ausia tekinolosi maualuga. O le a le mea e manaʻomia e ausia ai tekinolosi? O loʻu manatu i lenei mea o le ausia lea o tekinolosi, o le a manaʻomia e se tino ola se faiʻai lavelave ma le mafai ona vaʻai ma faʻaogaina mea. O lona uiga o mata, faʻaoga tamatamailima, ma atonu o se ulu e lapopoa pe a faʻatusatusa i le tino atoa. O le tagata ese Tiwanaku o loʻo i ai nei uiga uma.

Atonu e tetee le tagata suʻesuʻe i meaola e faapea o le mataupu e le o tagata ese e iai mata, ae o le numera o mata. O iinei i luga o le fogaeleele, na tutupu aʻe ituaiga manu maualuluga ma mata e lua. Mo se faʻataʻitaʻiga, o mamame, manulele, iʻa, meaola fetolofi, ma iniseti e lua mata uma, ae o le isi paneta o le a ese le numera o mata. O iina, masalo, o mea ola o le a i ai se tasi, tolu, fa, pe sefulu foi mata. Pe moni lena mea? O le numera o mata o se mea fa'afuase'i i le fa'agasologa o le evolusione?

O tagata su'esu'e i le vateatea o lo'o su'esu'eina le poto fa'a-valagi o lo'o su'e paneta e tutusa ma le lalolagi e fa'atatau i le vevela ma le vaila'au fa'a-kemikolo aua latou te iloa na tupu a'e le ola iinei, o lea e talafeagai ai le fa'apea e ono tutupu fo'i le ola i isi paneta fa'apea. E faapena foi, faatasi ai ma tala faasolopito o paneta faapena, atonu tatou te manatu o le faagasologa o le evolusione i luga o isi paneta e agai i luma e tutusa ma le auala na alualu ai iinei.

Fesili: Pe o le tuputupu aʻe o le ola o manu e lua mata i luga o le lalolagi o se mea faʻafuaseʻi, ma e tatau ona tatou faʻamoemoe e ese le numera o mata o le ola i fafo? Ou te manatu e leai. Aisea? E ta'ua o le filifiliga faanatura po o le ola o le tagata sili ona malosi. O mata e lua o le pito maualalo lea e manaʻomia e tuʻuina atu ai le loloto o le malamalama ma le taulaʻi. Masalo i le amataga o le lalolagi sa i ai manu e lima pe sefulu mata, ae o le faiʻai e laʻititi tele e faʻatonuina itu e lima, na vave ona mou atu ia ituaiga. Na o mata e lua na sao mai. E tatau ona tatou faʻamoemoeina se mea e matua ese lava i luga o se isi paneta pei o le Lalolagi? E leai. E talafeagai le faatalitalia o tagata ese popoto e lua mata, e pei lava o tagata.

Le atua o le faitotoʻa: Vaʻaiga vavalalata o foliga o loʻo vaneina i faʻatafunaga o Tiwanaku e lata ane i La Paz, Polivia. E foliga mai e le mafai ona faafitia le vaai a le au tusiata o Tiwanaku i lo latou atua faitotoa o se iʻa (faailoga iʻa i soo se mea) atonu i le uiga o se meaola o loo manava i totonu o se pulou ua tumu i le vai. E taʻua e tagata suʻesuʻe suʻesuʻe le atua o le faitotoʻa o le atua "tagi", ae nai lo loimata e foliga mai o loʻo latou vaʻavaʻai i pua. © Ata Fa'amatalaga: Jesse Kraft | Laisene mai DreamsTime.com (Editorial/Commercial Use Stock Photo, ID:43888047)
Le atua o le faitotoʻa: Vaʻaiga vavalalata o foliga o loʻo vaneina i faʻatafunaga o Tiwanaku e lata ane i La Paz, Polivia. E foliga mai e le mafai ona faafitia le vaai a le au tusiata o Tiwanaku i lo latou atua faitotoa o se iʻa (faailoga iʻa i soo se mea) atonu i le uiga o se meaola o loo manava i totonu o se pulou ua tumu i le vai. E taʻua e tagata suʻesuʻe i le eleele le atua o le faitotoʻa o le atua o le "tagi", ae nai lo le maligi o loimata e foliga mai o loʻo latou vaʻavaʻai i puaa. © Ata Fa'amatalaga: Jesse Kraft | Laisene mai DreamsTime.com (Faʻatonu / Faʻamatalaga Faʻaaoga Oloa Photo, ID: 43888047)

E talafeagai fo'i le fa'amoemoe o ituaiga ola mai fafo e mafai ona mafaufauina mai le 'ese'ese o ituaiga ola tatou te va'aia i le lalolagi, i aso ua mavae ma le taimi nei. O foliga o le Tiwanaku e iai foliga e pei o se iʻa (gutu iʻa e foliga mai e manava i totonu o se pulou e tumu i le vai), foliga e pei o se ula (manu o le sami e lua faʻaopoopoga i luma mo le faʻaogaina o mea), ma foliga e tutusa ma tagata (ulu tele. ma faʻaoga pito i luga tamatamailima). E na'o le fa tamatamailima o loʻo faʻaalia i ata Tiwanaku, faʻatusatusa i la matou lima, ae o lenei mea e faigofie ona paʻu i totonu o le evolusione talafeagai. O le si'usi'u vai e tolu-pod a le tagata mai fafo o se atina'e fo'i e mafai ona mafaufauina.

O mea lilo a Tiwanaku: O le a le mea moni i tua atu o foliga o "tagata ese" ma le evolusione? 2
Viracocha o loʻo faʻaalia i Tiwanaku i luga o le faitotoa o le La. © Image Credit: Rui Baiao | Laisene mai DreamsTime.com (Faʻatonu / Faʻamatalaga Faʻaaoga Oloa Photo, ID: 155450242)

Ou te manatu e mataʻina le talisapaia e le suʻesuʻe o meaola mo le tele o ituaiga eseese o meaola i le atulaulau. Mo na ituaiga olaga e atiina ae tekinolosi maualuga atu, e ui i lea, e foliga mai, e le taumate, o le a latou maua se mea e tutusa ai ma tagata. I se isi faaupuga, e le mafai ona tatou tuueseina le Tulaga Auro o le faasologa Fibonacci mai le natura o lenei atulaulau o le mea e maua mai ai.