Ose tala fa'asolopito puupuu o le lalolagi: Ole fua ole taimi ole fa'afanua - eons, eras, periods, epochs and age

O le tala faasolopito o le lalolagi o se tala manaia o suiga faifaipea ma le evolusione. I luga o le faitau piliona o tausaga, o le paneta ua oʻo i suiga mataʻutia, faʻavaeina e malosiaga faʻafanua ma le tulaʻi mai o le ola. Ina ia malamalama i lenei talafaasolopito, ua fausia e saienitisi se auivi ua taʻua o le fua o le taimi o le eleele.

O le lalolagi e tusa ma le 4.54 piliona (4,540 miliona) tausaga le matua, ma o lona talafaasolopito e mafai ona vaevaeina i ni vaitau faʻafanua eseese e faʻatatau i mea taua e pei o le faʻaumatiaga tele, le faʻavaeina o konetineta, ma suiga o le tau. O lenei vaeluaga ua ta'ua ole fua ole taimi ole eleele, lea e maua ai se auivi mo le malamalama i le taimi ua tuana'i o le lalolagi ma valoia lona lumana'i.

Ose tala fa'asolopito puupuu o le lalolagi: Ole fua ole taimi ole fa'afanua - eons, eras, periods, epochs and age 1
O se vaaiga lautele o le fua o le taimi, lea e aofia ai eonothems, erathems, periods, ma epochs. Wikimedia Commons

T. Eonotema po o eons

Ose tala fa'asolopito puupuu o le lalolagi: Ole fua ole taimi ole fa'afanua - eons, eras, periods, epochs and age 2
Fa'ata'ita'iga fa'asologa o taimi fa'aifanua. Fa'ailogaina le fa'asologa o tala fa'asolopito o le lalolagi i le vaitau, vaitau, vaitau, vaitausaga ma le tele o fa'aumatiaga ata. iStock

O le vaevaega pito sili ona tele o le taimi fa'afanua o le Eonothem, lea e toe vaevaeina i le fa eons: 1) The Hadean, 2) Archean, 3) Proterozoic, ma le 4) Phanerozoic. Ona vaevaeina lea o eon taitasi i era (erathem).

1. O Hadean Eona
Ose tala fa'asolopito puupuu o le lalolagi: Ole fua ole taimi ole fa'afanua - eons, eras, periods, epochs and age 3
Agagavale: Fa'ata'ita'i ata o le paneta fa'ata'ita'i o Theia o lo'o feto'ai i le Early Earth. Taumatau: Faʻataʻitaʻiga tusiata o le Lalolagi ma le Moon agaʻi i le ogatotonu/iuga o le Hadean eon. Wikimedia Commons

O le Hadean eon, lea na tumau mai le faʻavaeina o le lalolagi i le tusa ma le 4.6 piliona tausaga talu ai, ua taʻua o le "tausaga pogisa" ona o le leai o se faʻamaoniga faʻafanua tele mai lenei vaitau. E talitonuina i le taimi o le Hadean eon, na faʻafeiloaʻi soo ai le lalolagi ma isi tino selesitila, ma mafua ai le tele o gaioiga o le mauga mu ma le faʻavaeina o le Moon.

2. O le Archean Eon
Ose tala fa'asolopito puupuu o le lalolagi: Ole fua ole taimi ole fa'afanua - eons, eras, periods, epochs and age 4
Fa'aaliga a le tusiata i se laufanua Archean. Wikimedia Commons

O le Archean eon na mulimuli i le Hadean ma tumau mai le tusa ma le 4 piliona i le 2.5 piliona tausaga talu ai. I le taimi lea, o le lalolagi sa galue malosi, faatasi ai ma le malosi o mauga mu, le fausiaina o uluai konetineta, ma le tulaʻi mai o mea ola anamua. O papa e sili ona leva ona iloa, e toe foʻi mai i le 3.8 piliona tausaga talu ai, o loʻo maua i Greenland i Sisifo ma faʻaalia ai le i ai o ni microbes faigofie e taʻua o stromatolites, o uluai faʻamaoniga o le ola i le lalolagi.

O le Archean Eon ua vaevaeina i vaitau e fa:

2.1. Eoarchean Era: Mai le 4 i le 3.6 piliona tausaga talu ai

I le taimi lea, sa i ai pea le lalolagi i lona amataga o le fausiaina ma o mea taua faʻafanua ma meaola na tutupu. O le Eoarchean o loʻo faʻaalia i le faʻavaeina o maʻa sili ona leva i luga o le lalolagi, e aofia ai le Acasta Gneiss i Kanata ma le Isua Greenstone Belt i Greenland. O ma'a ia e maua ai ni fa'amatalaga taua i le amataga o faiga na fa'atupuina ai le 'ele'ele. Na va'aia fo'i e le Eoarchean le tula'i mai o ituaiga olaga amata, e ui e foliga mai e faigofie ma microbial i le natura. I le aotelega, o le Eoarchean ua faailogaina se vaitaimi taua i le talafaasolopito o le lalolagi e pei ona faatulaga ai le tulaga mo le atinaʻeina o le ola ma le faʻavaeina o foliga faʻafanua sili atu ona faigata.

2.2. Paleoarchean Era: Mai le 3.6 i le 3.2 piliona tausaga talu ai.

I le taimi lea, sa i ai pea le tele o eleele o le lalolagi i le amataga o le fausiaina, ma ua leai se okesene i le ea. O le ola i luga o le fogaeleele sa masani ona aofia ai siama faigofie ma microorganisms. O le Paleoarchean o loʻo faʻaalia i le faʻavaeina o nisi o papa ma minerale tuai i luga o le lalolagi, e aofia ai le Barberton Greenstone Belt i Aferika i Saute. O lenei vaitau o loʻo maua ai faʻamatalaga taua i le amataga o le atinaʻe ma le evolusione o lo tatou paneta.

2.3. Mesoarchean Era: Mai le 3.2 i le 2.8 piliona tausaga talu ai

I le taimi lea, o lo'o fa'atupu pea le 'ele'ele o le lalolagi ma o lo'o fa'atinoina galuega fa'atetele. O uluai konetineta na amata ona aliaʻe, ma o mea ola anamua, e pei o siama ma archaea, na aliali mai i le sami. E iloga i lona vevela ma le susū o le tau, faʻapea foʻi ma le iai o galuega a le mauga mu ma le faʻavaeina o nisi o maʻa tuai i le lalolagi.

2.4. Neoarchean Era: Mai le 2.8 i le 2.5 piliona tausaga talu ai

I le taimi lea, na amata ona mautu konetineta, ma fausia ai fanua tetele. Na vaʻaia foʻi e le Neoarchean le faʻaleleia o ituaiga olaga sili atu ona lavelave, e aofia ai le tulaʻi mai o meaola tele. E lē gata i lea, na amata ona iai i le atemosifia le tele o le okesene, ma saunia ai le auala mo le tuputupu aʻe o meaola aerobic. I le aotelega, o le Neoarchean e faailogaina se vaitau taua i le talafaasolopito o le lalolagi, faʻatulagaina le tulaga mo atinaʻe i le lumanaʻi i le faʻafanua ma le biology o le paneta.

3. O le Proterozoic Eon
Mai le agavale i le taumatau: Fa mea taua o le Proterozoic: Tele Oxidation Event ma mulimuli ane Huronian glaciation; Eukaryotes muamua, pei o algae mumu; Snowball Earth i le vaitaimi Cryogenian; Ediacaran biota
Mai le agavale i le taumatau: Fa mea taua o le Proterozoic: Tele Oxidation Event ma mulimuli ane Huronian glaciation; Eukaryotes muamua, pei o algae mumu; Snowball Earth i le vaitaimi Cryogenian; Ediacaran biota. Wikimedia Commons

O le Proterozoic eon, lea na tumau mai le 2.5 piliona i le 541 miliona tausaga talu ai, o loʻo faʻaalia i le faʻaauau pea o le faʻaleleia o ituaiga olaga, e aofia ai le tulaʻi mai o meaola e sili atu ona lavelave e pei o algae ma uluai meaola multicellular. O lenei vaitau na molimauina foi le faʻavaeina o supercontinents, e pei o Rodinia, ma le faʻaalia o le okesene i le siosiomaga ona o le gaioiga o meaola o le okesene e gaosia.

O le Proterozoic Eon ua vaevaeina i ni vaitau se tolu:

3.1. Paleoproterozoic Era: Mai le 2.5 i le 1.6 piliona tausaga talu ai

I le taimi lea, na oʻo ai le lalolagi i suiga tetele faʻafanua ma meaola. Na amata ona malepe le supercontinent Columbia, ma taitai atu ai i le fausiaina o konetineta fou ma vasa. O le atemosifia foi na faia ni suiga tetele, faatasi ai ma le atinaʻeina o le siʻosiʻomaga o le okesene e lagolagoina ai ituaiga olaga faigata. O tala fa'asolopito mai lenei vaitau e maua ai fa'amatalaga taua i le amataga o le evolusione o le olaga, e aofia ai le tula'i mai o meaola fa'a-photosynthetic ma ulua'i meaola multicellular. I le aotelega, o le Paleoproterozoic o se vaitaimi taua i le talafaasolopito o le lalolagi, faʻatulagaina le tulaga mo le faʻalauteleina o le olaga i isi vaitau.

3.2. Mesoproterozoic Era: Mai le 1.6 i le 1 piliona tausaga talu ai

O lenei vaitau o loʻo faʻaalia i mea taua faʻafanua ma meaola, e aofia ai le faʻavaeina o supercontinents taua e pei o Columbia, glaciations lautele, ma le faʻavasegaina o meaola eukaryotic muamua. O lenei vaitau ua manatu o se taimi taua tele i le talafaasolopito o le lalolagi ona o loʻo faʻatulagaina le tulaga mo le atinaʻeina o ituaiga olaga lavelave i vaitau o loʻo mulimuli mai.

3.3. Neoproterozoic Era: Mai le 1 piliona i le 538.8 miliona tausaga talu ai

E taua lenei mea o le Hadean, Archean ma Proterozoic, o nei eon e tolu o loʻo taʻua uma o Precambrian Era. O le vaitau muamua lea ma sili ona umi, e amata mai i le fausiaina o le lalolagi e tusa ma le 4.6 piliona tausaga talu ai seia oʻo i le amataga o le Paleozoic Era (i se isi faaupuga, seia oʻo i le amataga o le Phanerozoic eon).

4. O le Phanerozoic Eon
Ose tala fa'asolopito puupuu o le lalolagi: Ole fua ole taimi ole fa'afanua - eons, eras, periods, epochs and age 5
Trilobites mai le amataga Phanerozoic Eon. Trilobites o se tasi o vaega muamua na iloa o arthropods. Wikimedia Commons

O le Phanerozoic Eon na amata pe a ma le 541 miliona tausaga talu ai ma faʻaauau pea e oʻo mai i le taimi nei. Ua vaevaeina i ni vaitau se tolu: Paleozoic, Mesozoic, ma Cenozoic.

4.1. Le Paleozoic Era

O le Paleozoic Era, lea na tumau mai le 541 i le 252 miliona tausaga talu ai, ua lauiloa mo le televave o le faʻavasegaina o ituaiga o ola, e aofia ai le tulaʻi mai o manu o le gataifale, o le nofoia o fanua e laau, ma foliga mai o iniseti ma uluai meaola. E aofia ai foi ma le taʻutaʻua o Permian-Triassic mass extinction event, lea na soloiesea ai le tusa ma le 90% o meaola uma o le gataifale ma le 70% o ituaiga o vetebrate terrestrial.

4.2. Le Era Mesozoic

O le Mesozoic Era, e masani ona taʻua o le "Age of Dinosaurs," na amata mai le 252 i le 66 miliona tausaga talu ai. O lenei vaitau na molimauina le puleaina o tainasoa i luga o le eleele, faʻapea foʻi ma le tulaʻi mai ma le faʻaleleia o le tele o isi vaega o meaola, e aofia ai mamei, manulele, ma laau toto. O le Mesozoic e aofia ai foʻi se isi faʻaumatiaga tele, o le Cretaceous-Paleogene extinction, lea na mafua ai le faʻaumatia o tainasoa e le o ni avian ma le tulaʻi mai o mamame e pei o le tele o vetebrates terrestrial.

4.3. Le Era Cenozoic

O le Cenozoic Era na amata ile 66 miliona tausaga talu ai ma faʻaauau pea e oʻo mai i le taimi nei. E fa'ailogaina i le fa'avasegaina ma le fa'atosinaina o mamame, e aofia ai ma le tula'i mai o mamame tetele e pei o elefane ma tafola. O le evolusione o tagata o loʻo aofia ai foi i lenei vaitau, ma le faʻaalia ma le atinaʻeina o Homo sapiens na tupu naʻo le 300,000 tausaga talu ai.

B. Vaitaimi, vaitaimi ma tausaga

Phanerozoic Eon
Fauna ma fuga mai vaitau taʻitasi e sefululua o le Phanerozoic. Mai le agavale pito i luga: Cambrian, Ordovician, Silurian, Devonian, Carboniferous, Permian, Triassic, Jurassic, Cretaceous, Paleogene, Neogene, ma ituaiga Quaternary. Wikimedia Commons

Ina ia vaevae atili le fua o le taimi o le eleele, o Phanerozoic Era taitasi ona vaevaeina lea i vaitaimi (systems), lea e toe vaevaeina i epochs (faasologa), ona sosoo ai lea ma tausaga (tulaga).

Vaitaimi i Paleozoic Era

O le Paleozoic Era, lea e amata ile 541 miliona tausaga talu ai ma tumau seia oo i le 252 miliona tausaga talu ai, e masani ona taʻua o le "Age of Invertebrates" ma e aofia ai vaitaimi nei:

  • Vaitaimi Cambrian: Na lauiloa mo le "Cambrian Explosion," lea na vaʻaia ai le televave o le faʻavasegaina o ituaiga ola, e aofia ai le faʻaalia muamua o le tele o filo manu.
  • Vaitaimi o Ordovician: Fa'ailogaina i le fa'atuputeleina o le gataifale o le gataifale ma le ulua'i nofoia o fanua e la'au.
  • Vaitaimi Silurian: I lenei vaitau, na faʻaauau pea ona faʻaleleia le olaga, faatasi ai ma le tulaʻi mai o le iʻa muamua.
  • Vaitaimi Devonian: E masani ona taʻua o le "Age of Fishes," o lenei vaitau e molimauina le faʻavasegaina o iʻa ma foliga mai o uluai tetrapods.
  • Vaitaimi Carboniferous: Mata'ina i le atina'eina o taufusi tetele ma le fa'atupuina o le koale.
  • Vaitaimi Permian: O lenei vaitau e fa'ai'u ai le Paleozoic Era ma ua fa'ailogaina i le tula'i mai o meaola fetolofi ma foliga muamua o mamame.
Vaitaimi i Mesozoic Era

Mesozoic Era, lea e amata mai i le 252 miliona tausaga talu ai i le 66 miliona tausaga talu ai ma ua lauiloa o le "Age of Reptiles," e aofia ai vaitaimi nei:

  • Vaitaimi tolutasi: Na toe faasolosolo malie le ola mai le tele o le faʻaumatia i le faaiuga o le Permian, faatasi ai ma le evolusione o uluai tainasoa ma manu felelei.
  • Vaitaimi Jurassic: O lenei vaitau e taʻutaʻua mo le puleaina o tainasoa, e aofia ai manu sili ona tele na ola ai.
  • Vaitaimi Cretaceous: O le taimi mulimuli ma le mulimuli o le Mesozoic Era e faailogaina i foliga o laau toto, le faʻavasegaina o tainasoa, ma le faʻaumatiaga mulimuli ane na soloiesea ai tainasoa e le o ni avian.
Vaitaimi i le Cenozoic Era

E pei ona taʻua muamua, o le vaitau lenei, e amata mai i le 66 miliona tausaga ua mavae e oʻo mai i le taimi nei, e masani ona taʻua o le "Age of Mammals." Ua vaevaeina i vaitaimi nei:

  • Vaitaimi Paleogene: O lenei vaitau e aofia ai le Paleocene, Eocene, ma le Oligocene epochs, i le taimi lea na faʻavasegaina ma faʻasolosolo ai mamame i ituaiga eseese.
  • Vaitaimi o Neogene: O lenei vaitau e aofia ai le Miocene ma le Pliocene epochs ma ua faʻailogaina i le tulaʻi mai o mamame faʻaonapo nei ma le tulaʻi mai o uluai hominid.
  • Vaitaimi Quaternary: O le vaitau o loʻo i ai nei, e aofia ai le Pleistocene epoch, o loʻo faʻaalia e le aisa ma le faʻaalia o Homo sapiens, ma le faʻaauau o Holocene epoch, lea na atiina ae ai le tagata.

O vaitau taʻitasi i lalo o le vaitau i totonu o le Phanerozoic Eon o loʻo faʻamaʻapeʻapeina i lalo ifo o taimi laiti e taʻua o vaitaimi. Mo se faʻataʻitaʻiga, i totonu o le Cenozoic Era, o taimi e aofia ai le Paleocene, Eokene, Oligocene, Miocene, Pliocene, Pleistocene, ma Holocene. O le mea lea, o le vaitaimi Quaternary, lea e patino i le Cenozoic Era (ma le Phanerozoic Eon), e faia i ni vaitau se lua: o le Pleistocene ma le Holocene.

Ole Pleistocene ma le Holocene Epochs

Ole Pleistocene Epoch ma le Holocene Epoch e lua vaitau sosoo i le talafaasolopito o le lalolagi.

O le Pleistocene Epoch na amata mai le tusa ma le 2.6 miliona tausaga talu ai i le tusa ma le 11,700 tausaga talu ai. O lo'o fa'aalia i le fa'asolosolo fa'asao, lea sa ufitia ai vaega tetele o le lau'ele'ele i le aisa ma le aisa. O nei aisa na mafua ai ona pa'u tele le suasami ma faia ai suiga i tulaga o le tau, ma mafua ai ona faʻaumatia le tele o meaola ma le faʻaleleia o meaola fou. O megafauna iloga, e pei o mammoths ma pusi-nifo saber, sa feoai solo i le lalolagi i lea vaitau. O le Pleistocene Epoch e lauiloa foi o le Ice Age, ona sa faailogaina i le malulu o le vevela o le lalolagi pe a faatusatusa i aso nei.

O le Holocene Epoch na amata ina ua maeʻa le vaitaimi o le glacial mulimuli, faʻailogaina le suiga i se tau mafanafana, sili atu le mautu. Na amata pe tusa ma le 11,700 tausaga ua mavae ma o loo faaauau pea e oo mai i aso nei. O le Holocene o loʻo faʻaalia e ala i le solomuli o aisa, siʻitia i luga ole suasami, ma le faʻavaeina o meaola faanatura faʻaonaponei. O lenei vaitau e aofia ai le tulaʻi mai o tagata soifua, e aofia ai le atinaʻeina o faʻatoʻaga ma le oʻo mai o talafaasolopito tusitusia.

I le aotelega, o le Pleistocene Epoch o se taimi o suiga taua o le siosiomaga ma le tulaʻi mai o ituaiga eseese, ae o le Holocene Epoch o loʻo faʻatusalia ai se vaitau mautu ma le puleʻaga o Homo sapiens ma suiga faʻaoso tagata i le siosiomaga.

O le Pleistocene Epoch ua toe vaevaeina i Gelasian, Calabrian, Chibania ma Tarantian/Late Pleistocene Tausaga. A o le Holocene Epoch ua vaevaeina i Greenlandia, Northgrippian ma Meghalayan (le tausaga nei) Tausaga.

Ose tala fa'asolopito puupuu o le lalolagi: Ole fua ole taimi ole fa'afanua - eons, eras, periods, epochs and age 6
Ole fua ole taimi ole eleele. Wikimedia Commons

E taua le taʻua o le Phanerozoic Eon o le vaega sili ona suʻesuʻeina o le taimi o le talafaasolopito o le lalolagi i le saienisi, ma avea Paleozoic, Mesozoic ma Cenozoic o vaitau sili ona taua o mea uma.

Upu mulimuli

Ole fua ole taimi ole fa'afanua o lo'o fa'aleleia pea ma fa'afouina a'o maua ma su'esu'eina fa'amaoniga fou. O le alualu i luma i tekinolosi ma le mafai ona iloa sa'o ma'a ma fossil ua fesoasoani i lo tatou malamalama i le talafaasolopito o le lalolagi. E ala i le suʻesuʻeina o le taimi faʻafanua, e mafai ai e saienitisi ona maua le malamalama tele i faʻagasologa ma mea tutupu na faʻavaeina ai lo tatou paneta ma faia ni valoʻaga e uiga i lona lumanaʻi.


Fa'aaliga: Ina ia fa'afaigofie le tala, ma'oti ma malamalama tatou te le'i tusia e uiga i vaega ta'itasi ole fua ole taimi. Afai e te manaʻo e aʻoaʻo atili e uiga i taimi faʻafanua, faitau lenei itulau Wikipedia.