O le mauaina o le 'aai o tagata tinoese' anamua i Etiopia e mafai ona toe tusia ai le talafaasolopito o tagata!

E tusa ai ma tagata o loʻo i ai nei, o fale tetele na fausia i poloka tetele na siomia ai le nofoaga o Harlaa, ma mafua ai le talitonuga lauiloa o se fale i se "Aai o Giants."

I le 2017, o se vaega o tagata suʻesuʻe ma tagata suʻesuʻe maua ai se aai ua leva ona galo i le itu i sasae o Etiopia o Harlaa. Ua lauiloa o le 'Aai o Giants' anamua, lea na fausia pe tusa o le 10 senituri TLM. O le mauaina na faia e se vaega faavaomalo o tagata suʻesuʻe suʻesuʻe, e aofia ai tagata suʻesuʻe mai le Iunivesite o Exeter ma le Ethiopian Cultural Heritage Research and Conservation Authority.

O le mauaina o le 'aai o tagata tinoese' anamua i Etiopia e mafai ona toe tusia ai le talafaasolopito o tagata! 1
O le nofoaga e lata ane i le aai lona lua o Etiopia e sili ona telē o Dire Dawa, i le itu i sasaʻe o le atunuu, e iai fale na fausia i poloka maa tetele, lea na tulaʻi mai ai se talatuu na nonofo ai tagata tinoese. © Ata Fa'aaitalafu: T. Insoll

O aai tetele na fausia ma nofoia e tagata tinoese o le autu lea o le tele o tala ma talatuu. O tu ma aga a le tele o sosaiete na vaeluaina e vasa tetele na faʻaalia uma ai lena mea sa i ai tagata tinoeese sa nonofo i le lalolagi, ma le tele o fausaga megalithic mai vaitau eseese o le talafaasolopito o loʻo fautua mai ai foi lo latou i ai.

E tusa ai ma tala faasolopito a Mesoamerican, o le Quinametzin o se tuuga o tagata tinoese na tofia i le fausiaina o le tala faasolopito o Teotihuacán, na fausia e atua o le la. O se fesuiaiga i lenei autu e mafai ona maua i le lalolagi atoa: aai tetele, maafaamanatu, ma fausaga tetele e le mafai e tagata masani ona fausia i le taimi na fausia ai, faafetai i le alualu i luma i le faasaienisi.

I lenei vaega o Etiopia, o le mea tonu lava lena e tupu. E tusa ai ma le tala a tagata o loʻo nonofo i le taimi nei, o fale tetele na fausia i poloka tetele na siomia ai le nofoaga o Harlaa, ma mafua ai le talitonuga lauiloa e faapea sa avea muamua ma fale o se "Aai o Giants." Ua maua e tagata o le atunuu ni tupe siliva mai atunuu eseese, faapea foi ma sima anamua, i le gasologa o tausaga, latou te fai mai ai. Na maua foi maa tetele tetele e le mafai ona gaoioi e tagata e aunoa ma le fesoasoani a masini faaonaponei.

O le mea moni o nei fausaga na fausia e tagata masani na manatu e le mafai mo se taimi umi ona o nei mea taua. E tele ni mea iloga na maua na maua ona o le eliina o le taulaga tuai.

Le aai leiloa i Harlaa

Na faateia le au tomai faapitoa ina ua latou mauaina mea tuai mai itulagi mamao i se mea na faateia ai. O mea mai Aikupito, Initia, ma Saina na maua e tagata tomai faapitoa, e faamaonia ai le gafatia faapisinisi a le itulagi.

O se faletapuai mai le 12th seneturi, e tutusa ma mea na maua i Tanzania, faapea foi ma se teritori tutoatasi o Somaliland, o se itulagi e le o aloaia aloaia o se atunuu, na maua foi e le au suʻesuʻe. O le mauaina, e tusa ai ma tagata suʻesuʻe suʻesuʻe, o loʻo faʻaalia ai sa i ai fesoʻotaʻiga faʻasolopito i le va o nuʻu eseese Isalama i Aferika i lena vaitaimi, ma

Tagata su'esu'e i tala eli Timothy Insoll, o se polofesa i le Iunivesite o Exeter, o lē na taʻitaʻia le suʻesuʻega na faapea mai: “O lenei mea na maua ua suia ai lo tatou malamalamaga i fefaʻatauaʻiga i se vaega o Etiopia e leʻi amanaʻia e suʻesuʻega. O mea na matou maua o loʻo faʻaalia ai o lenei eria o le totonugalemu lea o fefaʻatauaiga i lena itulagi. O le taulaga o se nofoaga mauoa, fa'ale-aganu'u mo le faia o ma'amea ma o fasimea na ave e fa'atau atu i le itulagi ma tua atu. O tagata nonofo i Harlaa o se nuu fefiloi o tagata ese ma tagata o le atunuu na fefaatauaʻi ma isi i le Sami Ulaula, Vasa Initia ma atonu e mamao atu i le Fagaloa o Arapi.

O se aai o tagata tinoese?

O tagata nofoia o le itulagi o Harlaa e talitonu e na o ni tagata tinoese na fausia, e tusa ai ma o latou talitonuga. O latou manatu e faapea, o le lapopoa o poloka maa na fau ai nei fausaga e na o ni tagata tinoese lava e mafai ona tauaveina. Na manino foi e le o ni tagata masani ona o le tetele foi o fale.

Ina ua maeʻa se suʻesuʻega o le silia ma le tolu selau tino oti na maua i le fanuatanu i le lotoifale, na iloa ai e tagata suʻesuʻe i le eleele o tagata o loʻo nonofo ai e feololo le tino, ma o lea e leʻi taʻua ai o ni tagata tinoese. O talavou matutua ma talavou na tanumia i tuugamau na maua, e tusa ai ma Insoll, o ia foi e nafa ma le vaavaaia o tagata suʻesuʻe o loʻo galulue i le eli. Mo le vaitaimi, sa maualuga uma i latou.

O le mauaina o le 'aai o tagata tinoese' anamua i Etiopia e mafai ona toe tusia ai le talafaasolopito o tagata! 2
O le fanuatanu o loo i Harlaa, i le itu i sasae o Etiopia. Sa suʻesuʻeina e tagata suʻesuʻe toega e taumafai e suʻesuʻe meaʻai a tagata anamua o le eria. © Ata Tusia: T. Insoll

A'o fa'ailoaina fa'amaumauga na tu'uina mai e le au fa'apitoa, o lo'o fa'amauina e tagata o le atunu'u latou te le talitonu i a latou su'esu'ega ma fa'amautu e na'o tagata tino ese na mafai ona fausia nei fausaga tetele. E le o se taimi muamua lea ua faaleaogaina ai e le faasaienisi faaonaponei se talatuu sa iai mo le faitau selau o tausaga o na o ni talatuu.

O le a le mea e uiga i tagata o loʻo nonofo ai na latou mautinoa ai o tagata sauai sa nafa ma le fausiaina o fausaga o Harlaa? I nei tausaga, pe na latou faia ni mea na matauina? E le faapea e i ai so latou faamoemoega e faufau pe pepelo ai i se mea faapena.

E ui lava i le mea moni e le o tuʻuina atu i tuʻugamau ni faʻamaoniga o le i ai o ni tagata tino ese, e le faʻasalaina ai le avanoa na aofia ai tagata sauai i le fausiaina o le nofoaga. E talitonu le toʻatele o nei tagata e leʻi tanumia i le nofoaga e tasi ona o loʻo taʻua i latou o ni mea tetele ma malolosi. E le ioe isi.