Xolotl - ke Akua ʻīlio o ka moʻolelo Aztec e alakaʻi i ka poʻe make i ka lua

He akua ʻo Xolotl e pili pū me Quetzalcoatl, kekahi o nā akua nui i loko o ka Pāheona Aztec, e like me ka moʻo'ōlelo Aztec. I ka ʻoiaʻiʻo, ua manaʻo ʻia ʻo Xolotl he kaikaina māhoe ʻo Quetzalcoatl.

xolotl
ʻO Xolotl, e like me ka mea i paʻi ʻia ma ka Codex Fejervary-Mayer, 15 kenekulia, ka mea kākau ʻike ʻole ʻia. © Wikimedia maoli

ʻAʻole like ia me kona kaikaina, ʻo Xolotl, pili pū me nā ʻano maikaʻi ʻole, i ʻike ʻia ma kona ʻano kino a me ke ʻano o kona ʻano ma kahi ʻē. ʻO kēlā me kēia hihia paha, he mea nui ʻo Xolotl i ka kaʻao Aztec a kū i nā moʻolelo he nui.

Ke ahi a me ka uila. Nā ʻīlio a me ka deformity

xolotl
Xolotl, hōʻike ʻia i ke ʻano iwi. Mexico ma mua o 1521, Landesmuseum Württemberg (Stuttgart) Kunstkammer. © Wikimedia maoli

Ua hoʻomana ʻia ʻo Xolotl e ka Aztecs ma ke ʻano he akua o ka uila a me ke ahi. Ua pili pū ʻo ia me nā ʻīlio, māhoe, deformities, maʻi, a me ka pōʻino. E ʻike ʻia kēia mau hui i ke ʻano o Xolotl e hōʻike ʻia ai a me nā moʻolelo e kū ai ʻo ia. I ka hana kiʻi Aztec, no ka laʻana, hōʻike pinepine ʻia kēia akua me ke poʻo o kahi ʻīlio.

Eia kekahi, ʻo ka huaʻōlelo 'xolotl' paha paha e hōʻike i ka 'ʻīlio' ma Nahuatl, ka ʻōlelo Aztec. Pono e hoʻomaopopo ʻia ua nānā maikaʻi ʻole ʻia nā ʻīlio e nā Aztec me he holoholona haumia lā. A ʻo kahi hopena, ʻaʻole maikaʻi loa ka pilina o Xolotl me nā ʻīlio.

He Akua maʻi

xolotl
He kiʻi o Xolotl, kekahi o nā akua i hōʻike ʻia ma ka Codex Borgia, Pre-Columbian. © Wikimedia maoli

ʻO Xolotl ka pilina me ka maʻi e ʻike ʻia ma ka ʻoiaʻiʻo ua hōʻike ʻia ʻo ia e like me ke kino o ke kino, ke kino, ʻoiai ʻo kona mau wāwae i hope a me kāna mau maka maka hakahaka e hōʻike ana i kāna hui pū me nā mea kūpono ʻole. Aia kekahi moʻolelo kahiko e pili ana i ka loaʻa ʻana o nā puka maka hakahaka iā Xolotl. Ua ʻae nā akua ʻē aʻe i kēia kaʻao e mōhai iā lākou iho i mea e hana ai i nā kānaka. Ua haʻalele ʻia kēia ʻano hana e Xolotl, ka mea nāna i uē nui a kū ka maka i waho o kā lākou kumu.

Ke kuleana i ka moʻolelo Creation

I ka hana ʻana o nā akua i ka Lā ʻElima i kahi moʻolelo hana like e like me ka moʻolelo o ka paukū i hala, ua ʻike lākou ʻaʻole neʻe. ʻO ka hopena, ua hoʻoholo lākou e mōhai iā lākou iho i mea e neʻe ai ka Lā. ʻO Xolotl ka mea lawelawe, pepehi i kēlā me kēia akua. I kekahi mana o ka moʻolelo, Pepehi ʻo Xolotl iā ia iho i ka hopena, e like me ka mea i manaʻo ʻia.

I kekahi mana, hoʻokani ʻo Xolotl i ke ʻano trickster, e pakele ana i ka mōhai ma ka hoʻololi mua ʻana i mea kanu ʻōpiopio (xolotl), a laila i kahi agave (mexolotl), a i hope loa i kahi salamander (axolotl). I ka hopena naʻe, ʻaʻole i hiki iā Xolotl ke holo a ua pepehi ʻia ʻo ia e ke akua ʻo Ehecatl-Quetzalcoatl.

ʻO Xolotl lāua ʻo Quetzacoatl

Xolotl – ke Akua ʻīlio o ka moʻolelo moʻolelo Aztec e alakaʻi i ka poʻe make i ka lua
ʻO ke akua Aztec a me ka māhoe o Xolotl, Quetzalcoatl ma Teotihuacan. © Pixabay

ʻOiai manaʻo ka Aztecs he ʻano malformation nā māhoe, mahalo ʻia ka māhoe a Xolotl, ʻo Quetzalcoatl, ʻo ia kekahi o nā akua mana loa. Kū like ka Xolotl a me Quetzalcoatl i kekahi mau kaʻao. ʻO Coatlicue (ʻo ia hoʻi "pale o nā moʻo"), kahi akua wahine primordial honua, ua manaʻo ʻia ua hānau ʻia nā akua ʻelua.

Wahi a kekahi mana o kahi moʻolelo kaulana e pili ana i ke kumu o ke kanaka, ʻo Quetzalcoatl a me kāna huakaʻi māhoe iā Mictlan (ka Aztec underworld), e ʻohiʻohi i nā iwi o ka poʻe make i hiki i nā kānaka ke hānau. Pono e hoʻomaopopo he kuleana pū kekahi ʻo Xolotl no ka lawe ʻana mai i ke ahi mai ka honua i lalo no nā kānaka.

Ua manaʻo ʻia ʻo Xolotl lāua ʻo Quetzalcoatl nā māhoe ʻelua o Venus, ʻoiai ua manaʻo ka poʻe Aztec ʻo ka mua ka hōkū ʻo ka pō a ʻo ka hope ka hōkū kakahiaka. ʻO ke kuleana nui o ke alakaʻi a me ke kiaʻi ʻana i ka Lā i kāna huakaʻi hele hewa i ka pō ma o ka ʻāina o ka poʻe make i hāʻule iā Xolotl ma ke ʻano he hōkū ahiahi.

Ma muli nō paha o kēia hana i manaʻo ai ka poʻe Aztec iā ia he psychopomp, a i ʻole he mea nāna i alakaʻi i ka mea i make hou i kā lākou huakaʻi i ka honua i lalo.

I ka hōʻuluʻulu manaʻo ʻana, ʻaʻole ʻo Xolotl kekahi o nā akua Aztec pōmaikaʻi loa, i hāʻawi ʻia i nā mea weliweli a pau i pili iā ia. Akā he mea nui ia e hoʻomaopopo he hana nui kāna i ka moʻolelo moʻomeheu Aztec, ʻoiai ʻo ia e alakaʻi ana i ka lā i kāna huakaʻi hele i ka pō ma waena o ka honua, a alakaʻi pū ʻo ia i ka poʻe make i ko lākou wahi hoʻomaha hope loa.