A na-eche na ụwa dị ihe dị ka ijeri 4.54 (nde 4,540) afọ, na akụkọ ihe mere eme ya nwere ike kewaa n'ime oge geological dị iche iche dabere na ihe omume dị ịrịba ama dị ka mkpochapụ oke, nhazi nke kọntinent, na mgbanwe ihu igwe. A maara nkewa a dị ka ọnụọgụ oge geological, nke na-enye usoro maka ịghọta ụwa gara aga na ịkọ ọdịnihu ya.
A. Eonothems ma ọ bụ eons
Nkewa kacha ukwuu n'usoro oge ala bụ Eonothem, nke ekewara ọzọ ụzọ anọ: 1) The Hadean, 2) Archean, 3) Proterozoic, na 4) Phanerozoic. Mgbe ahụ, a na-ekewa nke ọ bụla n'ime oge (erathem).
1. Hadean Eon
A na-ewere Hadean eon, nke dịgidere site na nguzobe nke ụwa ruo ihe dị ka ijeri afọ 4.6 gara aga, dị ka "oge ọchịchịrị" n'ihi enweghị nnukwu ihe akaebe gbasara ala site na oge a. A kwenyere na n'oge Hadean eon, ụwa na-enwe mgbagwoju anya ugboro ugboro na ihe ndị ọzọ dị na mbara igwe, na-akpata oke mgbawa ugwu na nhazi nke ọnwa.
2. Archean Eon
Archean eon sochiri Hadean wee were ihe dị ka ijeri 4 ruo ijeri afọ 2.5 gara aga. N'oge a, ụwa nọ na-arụsi ọrụ ike na mbara ala, na-enwe oke mgbawa ugwu mgbawa, nhazi nke kọntinent mbụ, na mmalite nke ụdị ndụ oge ochie. Nkume ndị a kacha mara amara, malitere na ijeri afọ 3.8 gara aga, dị na Western Greenland ma na-ekpughe ọnụnọ nke ụmụ nje dị mfe a na-akpọ stromatolites, bụ ihe akaebe mbụ nke ndụ n'ụwa.
E kewara Archean Eon n'ime oge anọ:
2.1. Eoarchean Era: Site na 4 ruo 3.6 ijeri afọ gara aga
N'oge a, ụwa ka nọ na mmalite mmalite ya na ihe omume geological na ihe ndị dị ndụ na-ewere ọnọdụ. Ihe e ji mara Eoarchean site na nguzobe nke nkume ndị kacha ochie amara n'ụwa, gụnyere Acasta Gneiss na Canada na Isua Greenstone Belt na Greenland. Nkume ndị a na-enye nghọta dị mkpa na usoro mmalite ndị mere ka ọkpụkpụ ụwa. Eoarchean hụkwara mpụta nke ụdị ndụ mmalite, n'agbanyeghị na ha nwere ike dị mfe na microbial na okike. N'ozuzu, Eoarchean na-aka akara oge dị oke egwu na akụkọ ihe mere eme nke Ụwa ka ọ na-esetịpụ usoro maka mmepe nke ndụ na nhazi nke atụmatụ ala dị mgbagwoju anya.
2.2. Oge Paleoarchean: Site na 3.6 ruo 3.2 ijeri afọ gara aga.
N'oge a, oke ala nke ụwa ka nọ na mmalite mmalite, ikuku enweghị oxygen. Ndụ n'ụwa bụ nke kachasị nke nje bacteria na microorganisms dị mfe. Ihe e ji mara Paleoarchean site na nguzobe nke ụfọdụ nkume na mineral ndị kacha ochie n'ụwa, gụnyere Barberton Greenstone Belt na South Africa. Oge a na-enye nghọta bara uru banyere mmalite mmalite na mgbanwe nke ụwa anyị.
2.3. Mesoarchean Era: Site na 3.2 ruo 2.8 ijeri afọ gara aga
N'oge a, eriri ụwa ka na-etolite ma na-arụ ọrụ tectonic dị ịrịba ama. Kọntinenti mbụ malitere ịpụta, ụdị ndụ oge ochie, dị ka nje bacteria na archaea, pụtara n'oké osimiri. Ihe e ji mara ya bụ ihu igwe na-ekpo ọkụ na iru mmiri, yana ọnụnọ nke mgbawa ugwu na nguzobe nke ụfọdụ nkume ndị kasị ochie n'ụwa.
2.4. Oge Neoarchean: Site na 2.8 ruo 2.5 ijeri afọ gara aga
N'ime oge a, kọntinent ndị ahụ malitere ịkwado, na-etolite nnukwu ala. Neoarchean hụkwara mmalite nke ụdị ndụ ndị dị mgbagwoju anya, gụnyere mpụta nke ihe dị iche iche dị ndụ. Ọzọkwa, ikuku malitere inwe nnukwu ikuku oxygen, na-emeghe ụzọ maka mmepe nke ihe ndị dị ndụ. N'ihe niile, Neoarchean na-egosi oge dị oke mkpa na akụkọ ihe mere eme nke ụwa, na-esetịpụ usoro maka mmepe n'ọdịnihu na mbara ala na usoro ihe ọmụmụ ụwa.
3. Proterozoic Eon
The Proterozoic eon, nke dịruru site na 2.5 ijeri na 541 nde afọ gara aga, e ji na-aga n'ihu evolushọn nke ndụ ụdị, gụnyere mpụta nke mgbagwoju ntule dị ka algae na mmalite multicellular ntule. Oge a hụkwara ka e guzobere supercontinents, dị ka Rodinia, na ọdịdị ikuku oxygen na mbara igwe n'ihi ọrụ nke ihe ndị na-emepụta oxygen na-emepụta fotoynthetic.
E kewara Proterozoic Eon n'ime oge atọ:
3.1. Paleoproterozoic Era: Site na 2.5 ruo 1.6 ijeri afọ gara aga
N'ime oge a, ụwa nwere nnukwu mgbanwe geological na ndu. Supercontinent Columbia malitere ịgbawa, na-eduga na nhazi nke kọntinent ọhụrụ na oke osimiri. Igwe ikuku nwekwara nnukwu mgbanwe, na mmepe nke ikuku oxygen na-akwado ụdị ndụ dị mgbagwoju anya. Ihe ndekọ fosil sitere n'oge a na-enye nghọta dị mkpa na mmalite mmalite nke ndụ, gụnyere mpụta nke ihe ndị dị ndụ photoynthetic na ihe dị iche iche nke multicellular mbụ. N'ozuzu, Paleoproterozoic bụ oge dị egwu n'akụkọ ihe mere eme nke Ụwa, na-esetịpụ usoro maka mgbanwe ndụ dị iche iche na-esote n'oge ndị na-esonụ.
3.2. Mesoproterozoic Era: Site na 1.6 ruo 1 ijeri afọ gara aga
A na-eji oge a nwere ihe omume geological na ihe ndị dị ndụ, gụnyere nguzobe nke nnukwu kọntinent dị mkpa dị ka Columbia, nnukwu glaciations, na ụdị dịgasị iche iche nke ntule eukaryotic mbụ. A na-ewere oge a dị ka oge dị oke mkpa n'akụkọ ihe mere eme nke ụwa ka ọ na-esetịpụ usoro maka mmepe ụdị ndụ dị mgbagwoju anya n'oge ndị na-esonụ.
3.3. Neoproterozoic Era: Site na ijeri 1 ruo 538.8 nde afọ gara aga
Nke a bụ ihe kwesịrị ịrịba ama na Hadean, Archean na Proterozoic, a na-akpọkọta oge atọ ndị a Precambrian Era. Nke a bụ oge mbụ na nke kachasị ogologo, sitere na mmalite nke ụwa gburugburu 4.6 ijeri afọ gara aga ruo mmalite nke Paleozoic Era (na okwu ndị ọzọ, ruo mmalite nke Phanerozoic eon).
4. Phanerozoic Eon
Phanerozoic Eon malitere ihe dị ka nde afọ 541 gara aga ma na-aga n'ihu ruo ugbu a. E kewara ya ụzọ atọ: Paleozoic, Mesozoic na Cenozoic.
4.1. Oge Paleozoic
The Paleozoic Era, nke dịruru site na 541 ruo 252 nde afọ gara aga, mara maka mgbanwe ngwa ngwa nke ụdị ndụ dị iche iche, gụnyere ịrị elu nke anụmanụ mmiri, ịchịkọta ala site na osisi, na ọdịdị nke ụmụ ahụhụ na ihe mbụ na-akpụ akpụ. Ọ gụnyekwara ihe omume mkpochapụ Permian-Triassic a ma ama, nke kpochapụrụ ihe dịka 90% nke ụdị mmiri niile na 70% nke ụdị vertebrate ụwa.
4.2. Oge Mesozoic
Mesozoic Era, nke a na-akpọkarị "Age of Dinosaurs," sitere na 252 ruo 66 nde afọ gara aga. Oge a hụrụ ikike nke dinosaurs n'elu ala, yana mmalite na mmalite nke ọtụtụ ihe ndị ọzọ dị ndụ, gụnyere mammals, nnụnụ na osisi okooko. Mesozoic na-agụnye ihe omume mkpochapụ ọzọ bụ isi, mkpochapụ nke Cretaceous-Paleogene, nke butere mbibi nke dinosaur na-abụghị nke avian na ịrị elu nke mammals dị ka vertebrates na-achị ụwa.
4.3. Oge Cenozoic
Cenozoic Era malitere ihe dị ka nde afọ 66 gara aga ma na-aga n'ihu ruo ugbu a. A na-amata ya site na mgbanwe dị iche iche na nchịkwa nke anụ mammals, gụnyere mpụta nke nnukwu anụmanụ dị ka enyí na whale. Evolushọn nke ụmụ mmadụ sokwa n'oge a, na ọdịdị na mmepe nke Homo sapiens na-eme naanị ihe dị ka afọ 300,000 gara aga.
B. Oge, oge na afọ
Iji kesaa oge oge ala, a na-ekewa Phanerozoic Era ọ bụla n'ime oge (usoro), nke na-ekewa n'ime oge (usoro), wee bụrụ ọgbọ (usoro).
Oge na Paleozoic Era
Paleozoic Era, nke malitere n'ihe dị ka nde afọ 541 gara aga ma dịgide ruo nde afọ 252 gara aga, a na-akpọkarị "Age of Invertebrates" ma nwee oge ndị a:
- Oge Cambrian: Amara maka "Mgbawa Cambrian," nke hụrụ ngwa ngwa dịgasị iche iche nke ụdị ndụ, gụnyere ọdịdị mbụ nke ọtụtụ phyla anụmanụ.
- Oge Ordovician: Akara akara site na mmụba nke invertebrates mmiri na nchịkwa mbụ nke ala site na osisi.
- Oge Silurian: N'ime oge a, ndụ gara n'ihu na-etolite, na-apụta nke azụ azụ azụ mbụ.
- Oge Devonian: A na-akpọkarị "Age of Fishes," oge a na-ahụ ụdị azụ dị iche iche na ọdịdị nke tetrapods mbụ.
- Oge Carboniferous: Ihe a ma ama maka mmepe nke nnukwu swamps na nhazi nke nkwụnye ọkụ na-esote.
- Oge Permian: Oge a na-agwụ Paleozoic Era ma bụrụ nke a na-ahụ anya site na mpụta nke anụ ufe na ọdịdị mbụ nke anụ mammals.
Oge na Mesozoic Era
Mesozoic Era, nke sitere na nde 252 gara aga ruo nde afọ 66 gara aga ma mara dị ka “Age of Reptiles,” nwere oge ndị a:
- Oge Triassic: Ndụ ji nwayọọ nwayọọ nwetaghachi site na mkpochapụ nke oke na njedebe nke Permian, na mmalite nke dinosaurs mbụ na anụ ufe na-efe efe.
- Oge Jurassic: Oge a bụ ama maka ọchịchị nke dinosaurs, gụnyere anụ ọhịa kachasị ukwuu nke dịworo ndụ.
- Oge Cretaceous: Oge ikpeazụ na nke ikpeazụ nke Mesozoic Era na-egosi ọdịdị nke osisi okooko osisi, mgbanwe dị iche iche nke dinosaur, na ihe omume mkpochapụ nke kpochapụrụ ndị dinosaur na-abụghị nke avian.
Oge na Cenozoic Era
Dị ka e kwuru na mbụ, nke a bụ oge dị ugbu a, malite na nde afọ 66 gara aga ruo ugbu a, nke a na-akpọkarị "Age of Mammals." E kewara ya n'ime oge ndị a:
- Oge Paleogene: Oge a na-agụnye oge Paleocene, Eocene, na Oligocene, n'oge nke anụ ọhịa dị iche iche wee malite n'ụdị dị iche iche.
- Oge Neogene: Oge a na-agụnye oge Miocene na Pliocene ma bụrụkwa nke ịrị elu nke anụ ọhịa nke oge a na mpụta nke hominids oge ochie.
- Oge nkeji nkeji: Oge dị ugbu a, nke gụnyere oge Pleistocene, nke e ji oge ice na ọdịdị Homo sapiens mara, na oge Holocene na-aga n'ihu, bụ nke mmepeanya mmadụ malitere.
Oge ọ bụla n'okpuru oge n'ime Phanerozoic Eon na-agbajikwa n'ime obere oge a na-akpọ oge. Dịka ọmụmaatụ, n'ime Cenozoic Era, oge gụnyere Paleocene, Eocene, Oligocene, Miocene, Pliocene, Pleistocene, na Holocene. Ya mere, oge Quaternary, nke bụ nke Cenozoic Era (na Phanerozoic Eon), bụ oge abụọ mejupụtara: Pleistocene na Holocene.
Pleistocene na Holocene Epochs
Pleistocene Epoch na Holocene Epoch bụ oge abụọ n'usoro n'akụkọ ihe mere eme nke Ụwa.
Pleistocene Epoch dịruru ihe dị ka nde afọ 2.6 gara aga ruo ihe dị ka afọ 11,700 gara aga. Ihe e ji mara ya bụ glaciations ugboro ugboro, bụ ebe nnukwu akụkụ ala jupụtara na ice na glaciers. Igwe ọkụ ndị a mere ka ọkwa oke osimiri daa nke ukwuu wee mepụta mgbanwe n'ụdị ihu igwe, na-eduga na mkpochapụ nke ọtụtụ ụdị na mmalite nke ndị ọhụrụ. Megafauna ama ama, dị ka mammoths na nwamba nwere ezé saber, na-agagharị n'ụwa n'oge a. A na-akpọkwa Pleistocene Epoch dị ka Ice Age, ebe ọ na-egosi na ọnọdụ okpomọkụ zuru ụwa ọnụ na-ajụ oyi karịa ka ọ dị ugbu a.
The Holocene Epoch malitere mgbe oge glacial ikpeazụ gasịrị, na-akara mgbanwe gaa na ihu igwe na-ekpo ọkụ ma kwụsie ike. Ọ malitere ihe dị ka afọ 11,700 gara aga ma na-aga n'ihu ruo taa. Ihe e ji mara Holocene bụ mgbagha nke glaciers, ịrị elu oke osimiri, na nguzobe nke gburugburu ebe obibi ọgbara ọhụrụ. Oge a gụnyere ịrị elu nke mmepeanya mmadụ, gụnyere mmepe nke ọrụ ugbo na ọbịbịa nke akụkọ ihe mere eme.
N'ozuzu, Pleistocene Epoch bụ oge mgbanwe dị ịrịba ama na gburugburu ebe obibi na mpụta nke ụdị dị iche iche, ebe Holocene Epoch na-anọchi anya oge kwụsiri ike na ọchịchị Homo sapiens na mgbanwe mmadụ kpatara na gburugburu ebe obibi.
E kewara Pleistocene Epoch n'ime Gelasia, Calabrian, Chibanian na Tarantian/Late Pleistocene Afọ Mgbe Holocene Epoch kewara n'ime Greenlandian, Northgrippian na Meghalayan (afọ dị ugbu a) Afọ.
Okwesiri ikwu na Phanerozoic Eon bụ nke kachasị amụ oge nke akụkọ ihe mere eme ụwa na sayensị, na-eme Paleozoic, Mesozoic na Cenozoic oge kachasị mkpa nke oge niile.
Okwu ikpeazụ
A na-emegharị ọnụ ọgụgụ oge ala ala mgbe niile ka a na-achọpụta ma mụọ ihe akaebe ọhụrụ. Ọganihu na teknụzụ na ike ịme nkume na ihe ndị dị ndụ n'ụzọ ziri ezi enyela anyị nghọta maka akụkọ ihe mere eme nke Ụwa. Site n'ịmụ usoro oge ala, ndị ọkà mmụta sayensị nwere ike nweta nnukwu ihe ọmụma banyere usoro na ihe omume ndị mebere ụwa anyị ma buru amụma banyere ọdịnihu ya.
Rịba ama: Iji mee ka akụkọ ahụ dị mfe, nkenke na nghọta anyị edebeghị banyere akụkụ ọ bụla nke oge oge ala. Ọ bụrụ na ịchọrọ ịmatakwu gbasara usoro iheomume geological, gụọ nke a ibe Wikipedia.
