Agwaetiti Ista nke dị na ndịda ọwụwa anyanwụ Oke Osimiri Pasifik, Chile, bụ otu n'ime mba ndị dịpụrụ adịpụ n'ụwa. Ruo ọtụtụ narị afọ, agwaetiti ahụ amalitela iche na obodo pụrụ iche a ma ama dị ka ndị Rapa Nui. N'amaghị ihe kpatara ya, ha malitere ịkpụ nnukwu ihe oyiyi nke oke ugwu mgbawa.
Nnukwu ihe a kpụrụ akpụ, nke a maara dị ka Moai, bụ otu n'ime ihe ịtụnanya ochie kacha dị ịtụnanya. Sayensị na -etinye ọtụtụ echiche banyere ihe omimi nke Easter Island, mana echiche ndị a niile na -emegide onwe ha, na amabeghị eziokwu.
Mmalite nke Rapa Nui
Ndị ọkà mmụta ihe ochie nke oge a kwenyere na ndị mbụ na naanị ndị agwaetiti ahụ bụ otu ndị Polynesia dị iche iche, bụ ndị webatara ebe a otu oge, na mgbe ahụ enweghị mmekọrịta na ala nna ha. Ruo ụbọchị ahụ dị oke egwu na 1722 mgbe, na Sọnde Sọnde, onye Dutch Dutch Jacob Roggeveen chọtara agwaetiti ahụ. Ọ bụ ya bụ onye Europe mbụ chọpụtara agwaetiti a dị oke egwu. Nchọpụta akụkọ ihe mere eme a mechara kpalite arụmụka kpụ ọkụ n'ọnụ banyere mmalite Rapa Nui.
Jacob Roggeveen na ndị ọrụ ụgbọ mmiri ya mere atụmatụ na ndị bi n'agwaetiti ahụ dị puku abụọ ruo puku atọ. O doro anya na ndị na -eme nchọpụta kọrọ na ọnụ ọgụgụ ndị bi na ole na ole ka afọ na -aga, ruo mgbe emechara, ọnụ ọgụgụ ndị mmadụ belatara ruo ihe na -erughị 2,000 n'ime iri afọ ole na ole. Ugbu a, a na -eme atụmatụ na ọnụ ọgụgụ agwaetiti ahụ dị ihe dịka 3,000 na elu ya.
Ọ dịghị onye nwere ike ikwenye n'ihe nwere isi kpatara ihe butere ọdịda nke ndị bi n'agwaetiti ahụ ma ọ bụ ọha mmadụ. O yikarịrị ka agwaetiti a enweghị ike ịkwagide nnukwu ego maka ọnụ ọgụgụ buru ibu dị otu a, nke butere agha agbụrụ. Ndị bi na ya nwekwara ike agụụ gụwara ya, dịka ọ na -egosi site n'ọkpụkpụ ọkpụkpụ oke esiri esi achọta n'àgwàetiti ahụ.
N'aka nke ọzọ, ụfọdụ ndị ọkà mmụta na -ekwu na oke oke karịrị oke oke butere oke ohia n'agwaetiti a site na iri mkpụrụ osisi niile. Tụkwasị na nke a, ndị mmadụ na -egbutu osisi ma na -agba ha ọkụ ọkụ na -eme ya ngwa ngwa. N'ihi ya, onye ọ bụla gabigara ụkọ ego, nke butere ọdịda nke oke na n'ikpeazụ nke ụmụ mmadụ.
Ndị nyocha ahụ kwuru na agwaetiti agwakọtara agwakọta, na enwere ndị gbara ọchịchịrị, yana ndị nwere akpụkpọ ahụ mara mma. Ọbụna ụfọdụ nwere ntutu na -acha ọbara ọbara na akpụkpọ anụ ya. Nke a ejikọtaghị kpam kpam na ụdị Polynesia nke mmalite nke ndị bi na mpaghara, n'agbanyeghị ihe akaebe dịtere aka iji kwado ịkwaga site n'agwaetiti ndị ọzọ na Oke Osimiri Pasifik.
A na -eche na ndị Rapa Nui gara agwaetiti ahụ n'etiti South Pacific na -eji ụgbọ epeepe osisi gbara gburugburu 800 OA - n'agbanyeghị na echiche ọzọ na -atụ aro n'ihe dị ka 1200 OA. Ya mere ndị na -amụ banyere ihe ndị mgbe ochie ka na -atụle echiche nke onye ọkà mmụta ihe ochie na onye na -eme nchọpụta Thor Heyerdahl.
N'ime ihe ndetu ya, Heyerdahl na -ekwu maka ndị bi n'àgwàetiti ahụ, bụ ndị kewara na klas dị iche iche. Ndị bi n'àgwàetiti ahụ nwere isi awọ na-anya ogologo n'ime ntị ntị. Egbu egbugbu ozu ha nke ukwuu, ha na -efekwa nnukwu ihe oyiyi Moai, na -eme emume n'ihu ha. Enwere ohere ọ bụla na ndị nwere akpụkpọ anụ mara mma biri n'etiti ndị Polynesia n'agwaetiti a dịpụrụ adịpụ?
Ụfọdụ ndị na -eme nchọpụta kweere na a kwụsịrị Ista Island na nkebi nke ọdịbendị abụọ dị iche iche. Otu ọdịbendị sitere na Polynesia, nke ọzọ sitere na South America, ikekwe site na Peru, ebe a hụkwara ozu ọjọọ nke ndị oge ochie nwere ntutu uhie.
Ihe omimi nke Ista Island anaghị akwụsị ebe a, enwere ọtụtụ ihe pụrụ iche jikọtara ala akụkọ ihe mere eme a. Rongorongo na Rapamycin bụ ihe abụọ na -adọrọ mmasị.
Rongorongo - Akwụkwọ edemede na -enweghị nkọwa
Mgbe ndị ozi ala ọzọ rutere Ista Island na 1860s, ha hụrụ mbadamba osisi e ji ihe nnọchianya tụọ. Ha jụrụ ndị obodo Rapa Nui ihe ihe odide a pụtara, a gwakwara ha na onweghị onye maara, ebe ndị Peru gburu ndị amamihe niile. Rapa Nui jiri mbadamba nkume ndị ahụ dị ka nkụ ma ọ bụ azụ azụ, ka ọ na -erule ngwụsị narị afọ, ọ fọrọ obere ka ha niile pụọ. Edere Rongorongo na ntụzịaka ọzọ; ị gụrụ ahịrị site n'aka ekpe gaa n'aka nri, wee tụgharịa mbadamba 180 wee gụọ ahịrị na -esote.
Enweela ọtụtụ mbọ ịkọwa mkpụrụedemede rongorongo nke Ista Island kemgbe achọpụtara ya na ngwụsị narị afọ nke iri na itoolu. Dị ka ọ dị na ọtụtụ akwụkwọ edemede na -enweghị nkọwa, ọtụtụ n'ime atụmatụ ndị ahụ bụ ihe na -atọ ụtọ. Ewezuga akụkụ nke otu mbadamba ihe nke egosiri ka ọ na -ekwu maka kalenda ọnwa, ọ nweghị nke ederede a ghọtara, ọbụnadị enweghị ike ịgụ kalenda ahụ. Amabeghị ma rongorongo na -anọchite anya asụsụ Rapa Nui ozugbo ma ọ bụ na ọ nọghị.
Ndị ọkachamara n'otu ụdị mbadamba ihe enweghị ike ịgụ mbadamba ihe ndị ọzọ, na-atụ aro na rongorongo abụghị usoro jikọtara ọnụ, ma ọ bụ na ọ bụ ide ihe nke chọrọ ka onye na-agụ ya mara ama ederede.
Rapamycin: Igodo nke anwụghị anwụ
Nje nje nje Easter Island nwere ike bụrụ isi ihe na -adịghị anwụ anwụ. Rapamycin, ma ọ bụ marakwa dị ka Sirolimus, bụ ọgwụ mbụ achọtara na nje bacteria Easter Island. Ụfọdụ ndị ọkà mmụta sayensị na -ekwu na ọ nwere ike ịkwụsị ịka nká ma bụrụ isi nke anwụghị anwụ. Ọ nwere ike ịgbatị ndụ ụmụ oke ochie site na pasent 9 ruo 14, ọ na -akwalitekwa ogologo ndụ na ijiji na yist kwa. Ọ bụ ezie na nyocha emere n'oge na-adịbeghị anya na-egosi n'ụzọ doro anya Rapamycin nwere ogige mgbochi ịka nká, ọ nweghị ihe egwu yana ndị ọkachamara ejighị n'aka ihe ga-esi na nsonaazụ ya pụta ga-adị ogologo oge.
mmechi
Ndị ọkà mmụta sayensị nwere ike ọ gaghị achọta azịza zuru oke maka mgbe ndị Polynesia chịrị agwaetiti ahụ yana ihe kpatara mmepeanya jiri daa ngwa ngwa. N'eziokwu, gịnị kpatara ha jiri tinye ụgbọ mmiri n'oké osimiri mepere emepe, gịnị kpatara ha ji nyefee ndụ ha n'ịkpụpụta Moai na tuff - ntụpọ mgbawa ugwu. Ma ụdị oke ma ọ bụ ụmụ mmadụ mebiri gburugburu ebe obibi, Ista Island ka bụ akụkọ ịdọ aka na ntị maka ụwa.
