Ko Arīḥā, e tino mohiotia ana ko Heriko, kei te taha ki te Hauauru o Palestine, e whakaponohia ana ko ia tetahi o nga kainga tawhito rawa atu o te whenua, no te takiwa o te 9000 BC. Ko nga rangahau whaipara tangata kua whakamaramatia tona hitori roa.
He nui te uara whaipara tangata o te taone nui, na te mea e whakaatu ana i te timatanga tuatahi o nga whare noho tuturu me te whakawhiti ki te ao. I kitea nga toenga o nga kaiwhaiwhai Mesolithic mai i te 9000 BC me o ratou uri e noho ana i reira mo te wa roa. I te takiwa o te 8000 BC, ka hangaia e nga kainoho he pakitara kohatu nui huri noa i te kainga, i whakakahangia e te pourewa kohatu nui.
I noho tenei kainga ki te 2,000-3,000 nga tangata, e tautoko ana i te whakamahinga o te kupu “taone”. I kitea e tenei waa te huringa mai i te momo noho whakangau ki te noho tuturu. I tua atu, i kitea nga momo whakatipu witi me te parei, e tohu ana i te whanaketanga o te ahuwhenua. Ko te tino whakaaro i hangahia te whakamakuku kia nui ake te waahi mo te ahuwhenua. Ko te ahurea Neolithic tuatahi o Palestine he whanaketanga autochthonous.
I te takiwa o te 7000 BC, ka riro i te roopu tuarua te hunga noho o Heriko, ka mau mai he ahurea kaore ano kia whanakehia nga mahi potiki engari no te wa Neolithic tonu. I mutu tenei wahanga Neolithic tuarua i te takiwa o te 6000 BC, a mo nga tau 1000 e whai ake nei, he iti noa nga tohu o te noho.
I etahi wa tata ki te 5000 BC, ka timata nga awe mai i te raki, he maha nga kainga i whakaturia ai, i whakamahia ai nga poara, ka timata te whakaatu ki Heriko. Ko nga tangata tuatahi o Ieriko e whakamahi ana i nga mahi pora he mea tawhito ki te hunga i mua atu ia ratou, e noho ana i roto i nga whare totohu, me te mea he kaiwhangai kararehe ratou. I roto i nga tau 2000 e whai ake nei, he iti noa iho te mahi, a, he iti noa te mahi.
I te timatanga o te 4th millennium BC, i kite a Heriko, me era atu o Palestine, i te aranga ake o te ahurea taone. He maha nga wa i hangaia ai ona taiepa. Heoi, i te takiwa o te 2300 BC, ka pakaru te noho taone na te taenga mai o nga Amori noho manene. I te takiwa o te tau 1900 BC, ka whakakapia ratou e nga Kanaani. Ko nga whakaaturanga o o ratou whare me nga taonga e kitea ana i roto i nga urupa e whakaatu ana i to raatau tikanga. Ko te tikanga ano tenei i kitea e nga tama a Iharaira i to ratou whakaekenga ki Kanaana, a, i te mutunga ka tangohia e ratou.
Ko nga tangata o Iharaira, i arahina e Hohua, i whakaeke rongonui i a Heriko i muri i te whakawhiti i te awa o Horano (Iosua 6). I muri a‘e i to ’na haamouraahia, ia au i te faatiaraa a te Bibilia, ua faaruehia oia e tae roa ’tu i te faaearaa o Hiela te ati Betela i reira i te senekele 9 hou to tatou nei tau (Te mau arii 1, 16:34). Hau atu â, te faahitihia ra o Ieriko i roto i te tahi atu mau tuhaa o te Bibilia. Ua faaea Heroda Rahi i te tau toetoe i Ieriko e ua pohe i reira i te matahiti 4 hou to tatou nei tau.
I roto i te mau heruraa i te matahiti 1950-51, ua itehia te hoê facade rahi i te pae Wadi Al-Qilṭ, peneia‘e te tuhaa o te aorai o Heroda, o te faaite ra i to ’na faaturaraa ia Roma. Ua ite-atoa-hia te tahi atu mau toea o te mau paturaa faahiahia i roto i taua tuhaa fenua ra, tei riro i muri a‘e ei pu no Ieriko no Roma e no te Faufaa Apî, fatata hoê maile (1.6 km) i te pae apatoa o te oire tahito. Ko te Crusader Heriko kei te tata ki te maero ki te rawhiti o te waahi o te Kawenata Tawhito, i reira te taone hou i whakaturia ai.
Tenei tuhinga ko i tuhia tuatahitia na Kathleen Mary Kenyon, ko ia te Tumuaki o te Kareti o St. Hugh, Te Whare Wananga o Oxford mai i te 1962 ki te 1973, me te Kaiwhakahaere o te Kura Kaupapa Maori o Ingarangi i Hiruharama mai i te 1951 ki te 1966. Ko ia te kaituhi o nga mahi maha, penei i te Archaeology i te Whenua Tapu me te Keri i Heriko.
