Ko te Kairangahau a Jared Diamond i roto i tana pukapuka Tiango (2005), i kii ko te tangohanga o nga otaota me te kiore i te tangata ka kaha te horo, he iti rawa nga rauemi me nga kai, ana, te hingatanga o te Rapanui Society of Easter Island - he whakapae e whakapono ana te nuinga o nga kairangahau auraki.
Engari he rangahau hou mo te Prehistory of Easter Island (Rapa Nui) i whakahaerehia e tetahi roopu putaiao o te ao me nga tohunga whaipara tangata mai i te Moesgaard Museum i Aarhus, Denmark; te Whare Waananga o Kiel, i Tiamana, me te Whare Wananga o Pompeu Fabra o Barcelona, i Spain, kua kitea etahi mea i waho o te huarahi. I etahi waahanga o te moutere, i kitea e ratau nga urupa tawhito e pupuri ana i nga tohu o te kara whero ki roto.
Ko nga korero hou i whakaatuhia e tenei rangahau, i whakaputaina i roto i te pukapuka Te Holocene, e kii ana ko nga korero mo te hinganga o Rapanui i penei ke atu. E kii ana nga Kairangahau ko te hanga i nga karakara whero he mea nui ki te oranga ahurea o nga taangata o Pascua ahakoa nga rereketanga nui o te rauropi me te taiao.
He mahinga whakaranu miiharo
He rongonui te moutere Aranga puta noa i te ao, otira mo ona whakapakoko nunui penei i te tangata, te moai, he whakaaturanga mo nga tupuna o te iwi Rapanui. Hei taapiri atu ki nga whakapakoko, i hangaia e nga kainoho o Easter Island he tae karakara whero, i runga i te okana whero, i whakamahia ki nga peita ana, ki nga petroglyphs, moai… me nga horopaki tangihanga.
Ahakoa te mohio o te kairangahau ki te tae mai o tenei pigment, kaore i te maarama te putake me te mahinga whakaputa. I nga tau kua taha ake nei, kua keri nga kaimatai whaipara tangata i nga rangahau putaiao e wha i nga waahi poka, e kii ana he nui te whakatipu karakara i te moutere.
Ko nga kohao kei te Aranga kei te whai taonga tino pai o nga waikura rino, hematite me te maghemite, nga kohuke e kara ana i te kara whero whero. Ko nga rangahau Geochemical kua mahia i runga i nga microcarbons me nga phytoliths (toenga o te tipu tipu) e kii ana i wera nga kohuke, kia pai ake ai te tae o te tae. Ko etahi o nga poka i honoa, hei tohu ko enei e whakamahia ana hei hanga me te penapena i enei tae.
Ko nga phytoliths e kitea ana i nga rua o Easter Island no Panicoideae te nuinga, he tipu no te hapurutanga o te tarutaru. E whakapono ana nga Kairangahau i whakamahia enei phytoliths hei waahanga o te wahie e whakamahia ana hei whakawera i nga karakara.
Ko nga urupa i tirotirohia i te moutere i waenga i te 1200 ki te 1650. I Vaipú Este, te waahi i kitea te nuinga o nga urupa, i kitea e nga kairangahau he maha o ratou i te waahi i kitea ai nga pakiaka nikau, me i Poike, i reira tetahi i kitea te urupa. Hei tohu tenei ko te mahi karakara i muri i te horoinga me te wera o nga otaota nikau tawhito.
E whakaatu ana tenei ahakoa kua ngaro nga otaota o te nikau, ko te taupori o mua o te moutere o Aranga kei te haere tonu ki te mahi karakara, me te rahinga nui. He rereke tenei me te whakapae o mua ko te maamaatanga o nga otaota ka pakaru te hapori. Na te kitenga i maarama ai nga whakaaro hou ki te ngawari o te tangata ki te aro ki nga ahuatanga o te taiao e rereke ana.
Opaniraa
I te mutunga, kei te mau tonu nga patai, na te aha te iwi Rapanui i ngaro mai ai i tera moutere? He aha i ngaro ohorere ai? Ano hoki, he maha nga paatai mo te putake pono, kaore ano kia mohiotia i te moutere i ahu mai ratou. Ko te hapori me te ahurea mai i nga ahuatanga katoa, kua whakaatuhia e ratau te mohio me te angitu i roto i te hitori, engari ko to ratau ngaro ohorere kaore he tohu he mea ngaro tonu ki tenei ra. Inaianei, ka kite noa o tatou kanohi i etahi o nga tino whakairo me nga mahi toi i mahue mai e tenei hapori nui e miharo ana, e miharo ana tatou i enei ra.
